Saturday 21 May 2016

Flowers: Snowflake tree, Sweet Indrajao, Pala indigo plant | (काळा कुडा - Kala Kuda) | Wrightia tinctoria (Roxb.) R.Br., Mem. Wern. Soc.

Flower structure of Wrightia tinctoria
भर उन्हाळ्यात सह्याद्रीमध्ये हिमवर्षाव होतोय अस जर सांगितलं तर कुणाला खरं वाटणार नाही, अर्थात कोण विश्वास ठेवेल. दिवसभर रणरणतं उन आणि उकाड्याने जीव अगदी नकोसा होतो, घामाच्या धारा लागतात आणि कितीही पाणी प्यायलं तरी तहान काही भागत नाही. दुपारच्या उन्हात शक्यतो कुणी बाहेर पडायला मागत नाही. पण, याच उन्हात जर आपण बाहेर पडलो आणि सह्याद्रीच्या डोंगररांगा जवळ केल्या तर आपल्याला भर उन्हाळ्यात हिमवृष्ठी झाल्याचा भास होईल. अर्थात हा भासच आहे! मग हे हिमवर्षावासारख भासणार आहे तरी काय? हा "काळा कुडा" नावाचा वृक्ष असू शकतो!

सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये विशेषतः पानगळीच्या जंगलात नेहमी दिसणारा हा वृक्ष. नावाने जरी "काळा कुडा" असला तरी फुलं मात्र दुधासारखी सफेद, मनमोहक आणि सुगंधीदेखील. बाकी जीवसृष्टी जेव्हा सह्याद्रीच्या उन्हात होरपळून निघत असते तेव्हा काळा कुडा मात्र सबंध फुललेला असतो. संपूर्ण वृक्षावर पानं कमी आणि फुलंच जास्त अशी परिस्थिती निर्माण होते. दुरून पाहिल्यावर या वृक्षावर हिमवर्षाव झाल्याचा भास होतो. या भासामुळे काळ्या कुड्याला "Snowflake tree" म्हणून ओळखतात. सह्याद्रीमध्ये उन्हाळ्यातअसे भरभरून फुलणारे वृक्ष दिसले कि भटक्यांना रानवाटा तुडवाण्याचे आणखी बळ मिळते. काही क्षण या वृक्षाच्या सानिध्यात रहावसं वाटत, फुलांचं सौंदर्य डोळ्यांत साठवून घ्यावसं वाटत.

Flowering tree captured in April Month
"काळा कुडा" सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये वाढणारा एक नेहमीचा वृक्ष, विशेषकरून पानगळीच्या जंगलांमध्ये हा चांगला वाढतो. त्यात हा औषधी असल्याने बहुधा शाळा-कॉलेजे मध्ये अभ्यासासाठी बगिचांमध्ये लावलेला दिसतो. काळा कुडा साधारणपणे ३०-३२ फुटांपर्यंत वाढतो, झाडं शक्यतो मध्यम उंचीची आणि डेरेदार असतात. खोड मध्यम जाडीच असून त्यावर राखाडी रंगाची साल असते. मुळं पाण्याच्या शोधात खोलवर जातात. काळ्या कुड्याची पाने गर्द हिरव्या रंगाची असून, लांबी साधारणपणे ८-१० सेमी आणि रुंदी ३-४ सेमीपर्यंत असते. पानाची कड सलग असून कधीकधी नागमोडी (Wavy) असते. पानाचा देठ फुगीर आणि साधारणपणे १-१.५ सेमी लांबीचा असतो. पानांची जोडणी एकमेकांना विरुद्ध अशा स्वरुपाची असते. पावसाळ्यात पानांची गर्दी एवढी असते की भर दिवसा झाडाखाली अंधारून यावं आणि उन्हाळ्याच्या सुरवातील अर्ध्याहून अधिक पानं गळून पडतात. यामुळे झाडातल्या पाण्याचं बाष्पीभवन कमी होण्यास मदत होते. पानगळीनंतर म्हणजे फेब्रुवारीच्या शेवटी पानांची जागा नकळत दुधाळ पांढऱ्या रंगाची फुलं घेतात. फुलांची संख्या खूप मोठ्या प्रमाणावर असते, दुरून पाहिल्यानंतर संपूर्ण झाडावर हिमवर्षाव झाल्याचा भास होतो. फुलं अगदी झुबक्यांनी लागलेली असतात. फुलांचा आकार भूईचक्राच्या आकारासारखा असतो. फुलाचा देठ साधारणपणे एक सेमीपर्यंत असतो त्यावर हिरव्या रंगाची पाच पाकळ्यांच्या आकाराची पण आकाराने लहान पाच संरक्षण दले (Calyx) वाढतात. या संरक्षण दलांच्या देखरेखीत पाच दुधाळ पांढऱ्या रंगाच्या पाकळ्या वाढतात. फुल वरच्या बाजूने पाहिल्यास एक सेमी पर्यंत लांबी असते आणि एका फुलोऱ्यात १०-१५ फुले असतात.

काळ्या कुड्याच्या फुलांची वेगळी अशी एक रचना आढळते, जी इतर फुलांमध्ये क्वचितच पाहायला मिळते. प्रत्येक पाकळीच्या वर पांढऱ्या रंगाच्या  ४-५ तंतुंच्या जोड्या वाढतात, या जोडीतला एक ग्रुप पाकळीच्या २० ते ३० अंशाच्या कोणात वाढतो आणि दुसरा अगदी ९० अंशाच्या कोनात म्हणजेच पुंकेसरला समांतर असा वाढतो. या तंतुंच्या जोड्या पुढे प्रजाननाच्या प्रक्रियेत अप्रत्येक्ष सहभाग घेतात. या तंतुंच्या आतमध्ये पुंकेसर आणि श्रीकेसर असतात. पुंकेसरांची संख्या पाच असून ते टोकाकडे एकत्र भेटतात आणि त्यामुळे वर पाहता त्यांना शंकूचा आकार प्राप्त होतो. अर्थात हा शंकूचा आकार फार कमी काळासाठी टिकून असतो. इतर फुलांमध्ये पुंकेसर फुलांना तंतूने जोडलेला असतो, मात्र काळ्या कुड्यात असा तंतू दिसून येत नाही. या शंकूच्या आकारांच्या पुंकेसरांच्या आतमध्ये स्रीकेसराची रचना आहे. स्रीकेसराची पूर्ण वाढ होईपर्यंत शंकूच्या आकाराचे पुंकेसर त्याला संरक्षण देण्याचं काम करतात. स्रिकेसर आणि पुंकेसर यांची वाढ पूर्ण झाली की पुंकेसरांचा शंकू फुटतो आणि कळी उमलावी त्याप्रमाणे पुंकेसर एकमेकांपासून विलग होतात आणि पाकळीच्या बाजूला झुकतात. इतका काळ बंदिस्थ असलेलं स्रिकेसर नव्या नवरीप्रमाणे बाहेर येते आणि परागीभवनासाठी कीटक, पक्षी आणि इतर घटकांना आमंत्रित करतं.

Pollinator approaching flowers for pollination
या परागीभवनाच्या अवस्थेत एका झाडावर हजारो फुले उमललेली असतात त्यामुळे कीटक, मधमाश्या, भुंगे, पक्षी आणि असे खूप विविध घटक काळ्या कुड्याला भेटी देतात आणि आपआपल्या पद्धतीने या निसर्गकार्यात आपली जबाबदारी पार पडतात. भेटी देणारे कीटक जेव्हा फुलाला भेट देतात तेव्हा परागकण त्यांच्या पायांना आणि इतर अवयवांना नकळत चिकटतात आणि पुढच्या फुलांवर बसले की त्यांचे पाय पाकळ्यावरील तंतुवर घासले जातात आणि पायावर चिकटलेले परागकण अलगत पुसून काढले जातात. हे तंतू म्हणजे निसर्गातले मुलायम ब्रश असल्याच काम करतात. याव्यतिरिक्त वारा, पाऊस आणि इतर माध्यमातून परागकण स्रीकेसराच्या कुक्षी (stigma) पर्यंत जाउन पोहोचतात आणि सुरवात होते नवनिर्मितीची. ही सगळी प्रक्रिया संपेपर्यंत पावसाळा सुरु झालेला असतो.

फलनाची (Fertilization) प्रक्रिया पूर्ण झाली की एक ते दीड फुटाच्या शेंगांसारखी फळे या वृक्षावर लागतात. या शेंगा फारच गमतीदार असतात, पण त्याचं देखील बीजप्रसारातील शास्रीय महत्व आहे. काळा कुड्याच्या शेंगा टोकाला एकमेकांशी जोडलेल्या असतात. त्यामुळे प्रत्येक शेंग ही लंबवर्तुळाकार दिसते म्हणजे कमळाच्या पाकळीच्या आकाराची. आर्थात मधला भाग पोकळ असल्याने हवा आरपार जाऊ शकते. शेंगांचा रंग काळपट हिरवा, दुरून पाहिल्यास शेंगा काळ्याच दिसतात, अगदी जवळ जाउन पाहिल्यास हिरवा रंग थोडासा दिसतो आणि म्हणून मराठी नाव "काळा कुडा" अस आलं आहे. सबंध शेंगांवर पांढऱ्या रंगाचे ठिपके असतात. याला लेन्टी पेशी म्हणतात, यातून वाढीसाठी लागणारे निसर्गातले वायू आत घेतले जातात आणि नको असलेले बाहेर टाकले जातात. पुढे शेंगा परिपक्व होतात आणि सुकल्या कि पाण्याच्या कमतरतेमुळे फुटतात. काळ्या कुड्याच्या बिया म्हणजे म्हाताऱ्या, खाली पिवळ्या किंवा मरून रंगाची बी आणि तिच्या डोक्यावर मुलायम केसधारी मुकुट अशी रचना असते. शेंगा टोकाला जोडलेल्या असल्याने आणि फुटल्यामुळे आकुंचन पावतात आणि पूर्वी मध्ये असलेली पोकळी काहीशी कमी होते, त्याचा परिणाम म्हणून हवा आरपार जाण्यासाठी अडथळा निर्माण होतो आणि या शेंगा वाऱ्याच्या वेगावर हेलकावे घ्यायला सुरवात करतात. या हेल्काव्यांमुळे शेंगा एकमेकांवर आदळतात आणि आधीच मोकळ्या झालेल्या बिया म्हणजेच म्हाताऱ्या पूर्ण मुक्त होतात आणि निघतात नव्या पिढीच्या प्रवासाला. सह्याद्रीतला आल्लड वारा या बिया सर्वदूर पसरवतो. यातील काही हजारो किमीचा प्रवास करून नवीन प्रदेशात जातात तर काही जवळच कुठेतरी पडून रुजतात. काहीना योग्य वातावरण न मिळाल्याने मरून जातात, अर्थात हा सर्व निसर्गाचा खेळ!

Top view of tree canopy showing flowering in June month
काळा कुडा हा औषधी असल्याने आयुर्वेदामध्ये या वृक्षाला अनन्यसाधारण महत्व आहे. झाडाची साल जुलाब बद्धकोष्ठाच्या संदर्भातील आजार आणि त्वचारोगांवर अतिशय गुणकारी आहे.  काळ्या कुड्याच्या बियांपासून लाडू बनवले जातात आणि ते सेक्स टोनिक म्हणून चांगलं काम करतात. झाडाची साल आणि बिया दोन्ही अपचानावर रामबाण उपाय आहेत. मुळांच्या सालीचा अर्क काढून पिण्यासाठी दिल्यास सापाच्या विषाचा प्रभाव कमी होण्यास मदत होते. झाडाच्या सालीचे चूर्ण मूतखडा (Kidney stone) वर प्रभावी औषध आहे. साल, फांद्यांचा अर्क प्राण्यांच्या त्वचेच्या आजारांवर देखील उपयोगी आहे. सोरायसिस (Psoraysis) सारखे त्वचारोग सुद्धा काळ्या कुड्याने बरे होतात अस\विज्ञान सांगत. याव्यतिरिक्त भाजणे, पोटदुखी आणि ताप यांसारख्या आजारांवर देखील ही वनस्पती गुणकारी आहे. केसांमधील कोंडा (Dandruff) कमी करण्यासाठी काळा कुडा वापरला जातो त्यामुळे केसांच्या आयुर्वेदिक तेलामध्ये या वनस्पतीचा अर्क बहुधा वापरलेला दिसतो. काळा कुडा हा कॅन्सर (Cancer) सारख्या आजारांवर सुद्धा गुणकारी आहे असा शास्र्ज्ञानी दावा केला आहे परंतु त्यावरील संशोधन अजून पूर्ण झालेलं नाही. काळा कुडा घरगुती गोष्टींसाठी सुद्धा वापरता येतो. या वृक्षांच्या पाने फुले किंवा शेंगा तोडल्यावर दुधासारख पदार्थ स्रवतो, याचे १-२ थेंब दुधात टाकल्यास काही तासांपर्यंत दुध चांगल राहण्यास मदत होते. दहाडदुखीमध्ये काळ्या कुड्याची पाने चाऊन थुंकल्यास लवकर आराम मिळतो. असे खूप सारे उपयोग या वृक्षापासून आहेत.

काळ्या कुड्याला इंग्रजी भाषेत "Snowflake Tree, Pala indigo plant, Dyers’s oleander" या नावाने ओळखले जाते. Pala Indigo हे नाव रंग दर्शवणारा आहे. काळ्या कुड्यापासून निळा रंग तयार केला जातो आणि म्हणून इंग्रजीमध्ये अस नाव आलं आहे. काळ्या कुड्याला शास्रीय भाषेत Wrightia tinctoria (Roxb.) R.Br., Mem. Wern. Soc. या नावाने ओळखतात. यातील Wrightia हा वृक्षाची जात दर्शवणारा शब्द Williams Wright या शास्रज्ञाच्या नावावरून आला आहे. काळ्या कुड्याचा समावेश "Apocynaceae" या कुळात करण्यात आला आहे.


Plant Profile:

Botanical Name: Wrightia tinctoria (Roxb.) R.Br., Mem. Wern. Soc.
Synonyms: NA
Common Name: Snowflake Tree, Pala indigo plant, Dyers’s oleander
Marathi Name: Kala Kuda (काळा कुडा)
Family: Apocynaceae
Habit: Tree
Habitat: Deciduous forest (पानगळीची वने)
Flower Colour: White
Leaves: Simple, entire margin, 8-10 cm X 3-4 cm.
Smell: Fragrant
Abundance: Common in Sahyadri ranges on hill tops and deciduous forests.
Locality: Narayangad Fort, Khodad, Junnar, Rural Pune, MH
Flowering Season: February to June
Date Captured: 24-Jun-2014 





- Rajkumar J Dongare

9 comments:

  1. अतिशय सुरेख व विस्तृत माहिती. कुठेही जडजव्याळ व कठीण भाषेत न लिहीता सोप्या मराठीत लिहीणे हे कठीण काम तुम्ही सहजगत्या करुन दाखविले आहे.

    ReplyDelete
    Replies
    1. धन्यवाद सर! काही सूचना असल्यास हक्काने सांगाव्यात! :)

      Delete
  2. छान माहिती सर

    ॐकार कुलकर्णी दानोळी

    ReplyDelete
    Replies
    1. धन्यवाद सर! काही सूचना असल्यास हक्काने सांगाव्यात! :)

      Delete
    2. Very nice information sir

      Delete
  3. Very informative and to the point, thanks.

    ReplyDelete
  4. मी आज सकाळी ह्या झाडाच्या बिया गोळा केल्या आहेत.
    स्थान:मदन महल किल्ल्याच्या पायथ्याशी शारदा मंदिरच्या परिसरात.सतपुडा़ पर्वत रांगेत मध्यप्रदेश च्या जबलपूर शहरात हा किल्ला आहे.
    या झाडाची योग्यती माहिती मिळाली.खूप आभार.

    ReplyDelete
  5. काळा कुडा या वनस्पतीच्या पानांचा वाटून ताजा रस काढून वरी (वरई)च्या भातात कालवून खाल्ल्यास (७/८ घास) नागीण(herpist) दोनच दिवसात पूर्ण बरी होते। रस खूपच कडू असतो। मी आठवी-नववीत असतांना १९७८/७९ मध्ये मी स्वतः एकाच दिवसात बरा झालो होतो।

    ReplyDelete
  6. मला खाली पडलेल्या शेंगा मिळाल्या पण त्या फुटलेल्या नाहीत. आत मधे पिस्ता रंगाच्या बीया आहेत. त्या परिपक्व असतील का?

    ReplyDelete